Eski Eylül'ler

"her gece yeniden bir talan başlar

acı ses olur, ses deli bir yağmur

eski bir eylüle gireriz böylece.."

Ahmet Telli

Bitişlerin, başlangıçların, hüzünlerin, telaşların, hayallerin, vedaların, merhabaların, gidişlerin, dönüşlerin, acıların, tebessümlerin, yağmurların ayıdır eylül.. Her eylül tarihe bir iz bırakır ve tarih geçmişi yüceltmek için, geçmişi korumak için, hatta geçmişi unutmak için bile vardır, oradadır. Hatta Nietzsche gibi, sözü geçen unutuşun insan mutluluğu için gerekli olduğu da söylenebilir. Biz o konforlu unutma fiilinin üzerinde, kendi melodilerini çalarak dans etmeye zorladığımız bir serüvenin yolcuları olalım ve eskiye dair ne varsa hatırlayalım, unutmak için zamanımız yok..

Eski eylülleri unutmayalım..

1 Eylül 1985

Amerikalı denizbilimci Robert Ballard ve ekibi RMS Titanic'in enkazını Atlas Okyanusu'nun 4000 metre derinliğinde iki parça halinde buldu. 1500 kişinin öldüğü ünlü deniz faciasının üzerinden 73 sene geçmişti.

2 Eylül 1977

Ümraniye'deki 1 Mayıs mahallesinde gecekondu yıkımı sırasında halk ve polis arasında arbede çıktı. Yaklaşık iki saat süren çatışmada 13 kişi öldü, onlarcası yaralandı. Dönemin Chp Başkanı Bülent Ecevit, halkın üstüne ateş açmanın insanlık ayıbı olduğunu söyledi.

3 Eylül 1928

İskoç bilimadamı Alexander Fleming laboratuvarda bakterileri öldüren bir cins küfü gözlemledi. "Penisilin" adını verdiği bu bulgu ona 1945 Nobel Tıp Ödülünü kazandırdı.

4 Eylül 1886

Chiricahua Apache'lerinin lideri Geronimo, Birleşik Devletler kuvvetlerinden General Nelson Miles'a resmen teslim oldu. Geronimo, tarihte beyazlara karşı direnen son Kızılderili lider olarak bilinir. Onun teslim oluşu, nesillerdir topraklarını sömürgeleştirmek isteyen Meksikalı ve Kuzey Amerikalı yerleşimcilerle savaşan yerlilerin direnişinin sonu anlamına gelir. Gerçek ismi "Goyathlay" yani Esneyen Adam olan lider, 1858'de İspanyolların annesi, karısı ve 3 çocuğunu öldürmelerinden sonra "beyaz adam"ların en çok korktuğu savaşçıya dönüşmüştü. Geronimo'ya teslim olursa kabilesiyle birlikte Arizona'ya dönebileceği sözü verildi ama bu söz tutulmadı. Hayatının geri kalanını sürgünde, savaş mahkumu olarak geçirdi.

5 Eylül 1960

Cassius Marcellus Clay, 18 yaşındayken katıldığı Roma Olimpiyatları'nda altın madalya kazandı. 1964'teki ağır siklet dünya şampiyonluğundan sonra müslüman oldu ve Muhammed Ali ismini aldı.

6 Eylül 1917

Haydarpaşa Garı faciası yaşandı. Filistin cephesine gönderilecek asker ve cephaneyi taşıyan tren infilak etti. 16:30'daki iki patlamanın ardından Kadıköy'e şarapnel yağdı; Avrupa yakasındaki evlerin camları kırıldı.

7 Eylül 1927

Kendi kendini yetiştiren 21 yaşındaki Philo Farnsworth orta halli laboratuvarında 7 Eylül 1927'de bir görüntüyü odadan odaya nakletmeyi başardı. Televizyonu bulmak Farnsworth'a yaşarken de öldükten sonra da yaramadı. Hayatı boyunca televizyona bir kez çıktı, CBS'in 'Benim Bir Sırrım Var!" adlı oyun programına çıkmıştı. Programda ünlü konuklar, karşılarındaki ünsüz kişiye sorular yönelterek sırrını ortaya çıkarmaya çalışıyorlardı. Farnsworth ünsüz konumundaydı, sırrı da 'ben elektronik televizyonu icat ettim" idi. Ünlüler sırrı çözemeyince Farnsworth evine 80 dolar ve bir karton da Winston sigarası götürmeye hak kazandı.

8 Eylül 1966

Gene Roddenberr'in yarattığı bilimkurgu türündeki televizyon dizisi "Uzay Yolu" (Star Trek), ABD'de ilk defa NBC kanalında yayınlandı. Kaptan Kirk'ün komutasındaki 'Atılgan' yıldız gemisinin "daha önce kimsenin gitmediği yerlere cesurca gitme" görevi boyunca yaşananların anlatıldığı dizi, kısa zamanda kült haline geldi. Dizinin baş karakterleri Kaptan Kirk ve Mr. Spock idi. Dizi birçok sinema filmi ve video oyununa kaynaklık etti.

9 Eylül 1984

Türk sinemasının "Çirkin Kral"ı Yılmaz Güney, 9 Eylül 1984'te hayatını kaybetti. Aktör, yönetmen, senarist ve yapımcı Yılmaz Güney 1982'de "Yol" filmiyle ülkemize ilk "Altın Palmiye" yi getirmişti.

10 Eylül 1897

Londra'da taksi şoförü George Smith, tarihte alkollü araç kullanmaktan tutuklanan ilk kişi oldu. Aracını binaya çarpması sonucu yakalanan Smith, 25 şilin para cezası ödedi. Zaten ilk motorlu taksiler de o yıl hizmete girmişti.

11 Eylül 1973

Şili devlet başkanı Salvador Allende, 11 Eylül 1973'te darbeyle devrildi ancak teslim olmadı ve intihar ederek hayatına son verdi. Allende, Latin Amerika'da seçimle başa gelen ilk Marksist devlet başkanıydı. Amacı işçi sınıfın egemenliğinde bir cumhuriyet kurmaktı, ancak göreve başladıktan 3 yıl sonra askerler darbe ile yönetime el koydu.

12 Eylül 1980

Türkiye, Türk Silahlı Kuvvetleri'nin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren başkanlığında 12 Eylül 1980 sabahı askeri darbe ile uyandı. Sokağa çıkmak yasaklanmıştı, Türk Silahlı Kuvvetleri emir-komuta zinciri içinde yönetime el koydu, TRT ve PTT binaları, İçişleri bakanlığı ve Emniyet Genel Müdürülüğü kontrol altına alındı. Darbenin ilk günlerinde tüm kentlerde askerler  otobüsleri, otomobilleri yollarda durdurarak sık sık arama yaptılar. Parlamento, tüm siyasi partiler, dernekler ve sendikalar kapatıldı. Askeri rejim 6 Kasım 1983'te yapılan genel seçimlerle son buldu ama etkileri günümüze kadar uzandı.

13 Eylül 1965

Beatles, Help! albümü için kaydedilmiş "Yesterday"i yayınladı. Single olarak yayınlanmasından sonra listelerde 11 hafta 1 numarada kaldı. Tahminlere göre şu ana kadar en çok covera sahip şarkı, günümüzde bile kaydedilmiş 3000 versiyonuyla popülerliğini korumaktadır.

14 Eylül 1855

İstanbul'dan Avrupa'ya ilk telgraf çekildi. Telgraf, Paris ve Londra'daki Osmanlı Büyükelçilikleri aracılığıyla Kırım'daki Rus kalesi Sivastopol'un düştüğünü bildiriyordu.

15 Eylül 1954

19 Ocak 2007 tarihinde saat 15:00 sıralarında, genel yayın yönetmeni olduğu Agos gazetesinin binası önünde uğradığı silahlı saldırı neticesinde hayatını kaybeden Hrant Dink'in doğum günü, saygıyla anıyoruz.

16 Eylül 1973

Victor Jara, Şili'de Marksist lider Salvador Allende'nin 1973 yılında askeri bir darbeyle devrilmesinden sonra ABD desteğindeki general Pinochet tarafından tutuklanarak cezaevi olarak kullanılan stadyuma getirildi. Orada da gitar çalıp şarkı söylemeye devam ettiği için önce elleri kesildi, sonra da kurşuna dizilerek öldürüldü.

17 Eylül 1970

Topraklarını İsrail devletine bırakan Ürdün Kralı Hüseyin, Suriye ve ABD'nin desteğini alarak Filistinli kuvvetlerle iç savaşa girdi. 15 bin Filistinlinin hayatını kaybettiği Eylül ayı, tarihe "Kara Eylül" olarak geçti.

18 Eylül 1970

27 yaşındaki ABD'li müzisyen Jimi Hendrix, Londrada'ki Semerkand Oteli'nde öldü. Blues, cazi rock ve soul türlerini elektro gitarıyla harmanlayarak tarihe geçen efsane sanatçı, tavsiye edilen dozun 18 katı uyku hapı ve alkol almıştı.

19 Eylül 1893

Yeni Zelanda kadınlara oy verme hakkını yasalaştıran ilk ülke oldu. Vali Glasgow Kontu David Boyle'un bu hakka ilişkin imzayı atmasında kadın eylemci Kate Sheppard'ın rolü büyüktü. Kadınlar, aynı yılın Kasım ayında oy verdiler.

20 Eylül 1970

Ay'a gitme konusunda ABD ile yarış halindeki SSCB'nin Luna programının 24 aracından biri Luna 16, Ay'a inip toprak örneği alabilen ilk insansız araç oldu. 24 Eylül'de 100 gram ay toprağı taşıyan kapsül, Kazakistan topraklarına iniş yaptı. İki ay sonra yine Sovyetler Birliği'nin göndereceği Lunochod 1, ay yüzeyinde bir hafta gezecek, daha fazla örnekle dönecekti.

21 Eylül 1975

Ressam ve şair Bedri Rahmi Eyüboğlu hayatını kaybetti. Halk deyişlerinden, masallardan, türkülerden beslenen eserlerinde; doğa tutkusunu, insan sevgisini, yaşama sevincini ve toplumsal sorunları yansıtmıştı.

22 Eylül 1980

16 Eylül'de Şatt-ül-Arap antlaşmasını feshettiğini açıklayan Irak'ın İran'ı işgaliyle İran- Irak savaşı başladı. Ağustos 1988'de sona eren savaş, yaklaşık 1 milyon kişinin ölümüne, 150 milyon dolar maddi hasara ve her iki ülkede ağır yıkımlara yol açtı.

23 Eylül 1846

Fransız matematikçi Urbain Jean Joseph Le Verrier, Alman astronom Johann Gottfried Galle'nin hesaplarına dayanarak, Güneş sisteminin sekizinci gezegeni Neptün'ü keşfetti.

24 Eylül 1996

Türk sanat müziğinin ölümsüz ismi Zeki Müren, TRT İzmir Televizyonunda kendisi için düzenlenen tören sırasında kalp krizi geçirerek hayatını kaybetti. Cenazesi Bursa'da EmirSultan mezarlığına büyük bir kitlenin katılımıyla defnedildi. Ölümünden sonra tüm mal varlığını, vasiyetle Türk Eğitim Vakfı ve Mehmetçik Vakfına bıraktı. 
Arkadaş Zekai Özger'in dediği gibi:
bir gün elbette
zeki müreni seviceksiniz
(zeki müreni seviniz)

25 Eylül 1901

Robert Bresson, Fransa'da Auvergne'de doğdu. Aslında ressam ve fotoğrafçı olan yönetmen,30'lu yıllarda film alanında bazı deneyimler kazandı. İlk konulu film denemesini 1943 yılında gerçekleştirdi. Kendi özgün üslubunu, o günden bu yana çevirdiği çoğu edebiyat uyarlaması filmlerle oluşturdu. Erdem, masumiyet, suç ve ölüm, özellikle intihar, tinsel açıdan yeniden yaratılış ve çürüyüş temalarında tutkulu ısrarı, pek çok ödüle sahip bu sinema ustasını saygı duyulan, ancak popüler olmayan bir yönetmen konumuna getirdi.

26 Eylül 1960

Fidel Castro, o tarihe kadarki en uzun Birleşmiş Milletler kürsü konuşmasını yaptı. Küba Başbakanı, ABD'nin (Latin Amerika, Asya ve Afrika ülkelerine karşı) sürdürdüğü agresif emperyalist politikaları 4 saat 29 dakika boyunca eleştirdi. Castro, 1986'da Küba'daki Komünist Parti Kongresi'nde 7 saat 10 dakikalık bir konuşma yaparak kendi rekorunu kıracaktı.

27 Eylül 1995

Genelev sahibi vergi rekortmeni Matild Manukyan'ın otomobilinde bir patlama oldu. Manukyan ağır yaralandı, şoförü öldü.

28 Eylül 1864

Londra'da St. Martin's Hall'da yapılan toplantıda Uluslararası İşçi Birliği kuruldu. Avrupa solunun bütün renklerinin katılımıyla gerçekleşen toplantıya, harekete daha sonra damgasını vuracak olan Karl Marx da bir Alman sosyalisti olarak katılmıştı. Sonradan "Birinci Enternasyonal" anılan birlik, az zamanda 8 milyon işçiyi temsil eden dev bir uluslararası örgüte dönüşecekti.

29 Eylül 1547

Modern Avrupa'nın ilk romanı olarak kabul edilen, batı edebiyatının klasikleri arasında yer alan "Don Kişot"u yazan İspanyol romancı, şair ve oyun yazarı Miguel de Cervantes doğdu. İnebahtı Deniz Savaşı'na katılan Cervantes, Osmanlılar tarafından tutsak edilip hapse atıldı, Don Kişot'u yaşamının sonlarına doğru hapishanede kaleme aldı ve bu sayede dünyanın en çok okunan eserleri arasında yerini aldı. Don Kişot, 38 dile çevrildi ve bugüne kadar yazılmış en iyi kurgusal eserlerden biri olmaya devam etmekte.

30 Eylül 1895

İstanbul'daki ilk "Ermeni patırtısı" yaşandı. Patrik İzmirliyan'ın harekete geçirdiği militanlar, Kadırga'dan Sultanahmet'e yürüyüp terör estirdiler. II. Abdülhamid, hafiyeleri aracılığıyla Müslüman halkı eyleme yöneltti; bine yakın Ermeni öldürüldü.

* Kaynakça, tarih dergi'sinden yararlanılmıştır.

Alpay - Eylülde Gel

Tindersticks - This Fire of Autumn